సూత ఉవాచ
విదురస్తీర్థయాత్రాయాం మైత్రేయాదాత్మనో గతిమ్
జ్ఞాత్వాగాద్ధాస్తినపురం తయావాప్తవివిత్సితః
విదురుడు మైత్రేయుని వలన జరిగినదంతా తెలుసుకొని మిగతా విషయాలు తెలుస్కోవడానికి హస్తినాపురానికి వెళ్ళాడు
యావతః కృతవాన్ప్రశ్నాన్క్షత్తా కౌషారవాగ్రతః
జాతైకభక్తిర్గోవిన్దే తేభ్యశ్చోపరరామ హ
విదురుడు తనకెదురైన మైత్రేయున్ని ఎన్నో ప్రశ్నలు అడిగాడు.
కృష్ణపరమాత్మ మీద భక్తి ఉన్నవాడు కాబట్టి కృష్ణ నిర్యానం గురించి చెప్పలేదు
తం బన్ధుమాగతం దృష్ట్వా ధర్మపుత్రః సహానుజః
ధృతరాష్ట్రో యుయుత్సుశ్చ సూతః శారద్వతః పృథా
గాన్ధారీ ద్రౌపదీ బ్రహ్మన్సుభద్రా చోత్తరా కృపీ
అన్యాశ్చ జామయః పాణ్డోర్జ్ఞాతయః ససుతాః స్త్రియః
ప్రత్యుజ్జగ్ముః ప్రహర్షేణ ప్రాణం తన్వ ఇవాగతమ్
అభిసఙ్గమ్య విధివత్పరిష్వఙ్గాభివాదనైః
ధర్మరాజు అందరితో కలిసి విదురున్ని ఎదుర్కొన్నారు
ముముచుః ప్రేమబాష్పౌఘం విరహౌత్కణ్ఠ్యకాతరాః
రాజా తమర్హయాం చక్రే కృతాసనపరిగ్రహమ్
ఇంతకాలం విరహం వలన వచ్చిన దుఖాన్ని విడిచిపెట్టారు. విదురుడు భోజనంచేసి విశ్రమించాక
తం భుక్తవన్తం విశ్రాన్తమాసీనం సుఖమాసనే
ప్రశ్రయావనతో రాజా ప్రాహ తేషాం చ శృణ్వతామ్
అందరూ వింటుండగా అడిగాడు
యుధిష్ఠిర ఉవాచ
అపి స్మరథ నో యుష్మత్పక్షచ్ఛాయాసమేధితాన్
విపద్గణాద్విషాగ్న్యాదేర్మోచితా యత్సమాతృకాః
మీ చల్లని రెక్కల నీడలో పెరిగిన వారిని గుర్తుచేసుకున్నారా. శత్రువులనుండి ఆయుధాల నుండి వచ్చిన ఆపదలను మీ బుధ్ధి బలంతో తల్లితో సహా మమ్మల్ని కాపాడారు.
కయా వృత్త్యా వర్తితం వశ్చరద్భిః క్షితిమణ్డలమ్
తీర్థాని క్షేత్రముఖ్యాని సేవితానీహ భూతలే
ఏ వృత్తితో మీరు జీవించారు. ఈ భూమండలంలో ఏ ఏ తీర్థాలు సేవించారు
భవద్విధా భాగవతాస్తీర్థభూతాః స్వయం విభో
తీర్థీకుర్వన్తి తీర్థాని స్వాన్తఃస్థేన గదాభృతా
మీరే తీర్థాలతో సమానం. మీరు తీర్థయాత్రలకు వెళ్ళేది ఆ పుణ్య తీర్థాలనే తీర్థాలను చెయ్యడానికి. ఎందుకంటే మీ హృదయంలో పరమాత్మ ఉన్నాడు.
అపి నః సుహృదస్తాత బాన్ధవాః కృష్ణదేవతాః
దృష్టాః శ్రుతా వా యదవః స్వపుర్యాం సుఖమాసతే
అన్నిచోట్లకూ పోయివచ్చి ఉంటారు కాబట్టి ద్వారకకి కూడా వెళ్ళివచ్చి ఉంటారు. మా మిత్రులని చూచార. కృష్ణుడు సుఖంగా ఉన్నాడా.
ఇత్యుక్తో ధర్మరాజేన సర్వం తత్సమవర్ణయత్
యథానుభూతం క్రమశో వినా యదుకులక్షయమ్
ఇలా అడిగితే విదురుడు తాను విన్నదన్నంతా చెప్పాడు ఒక్క యదుకులక్ష్యం తప్ప.
నన్వప్రియం దుర్విషహం నృణాం స్వయముపస్థితమ్
నావేదయత్సకరుణో దుఃఖితాన్ద్రష్టుమక్షమః
దు:ఖించేవారిని చూడజాలక (దుఃఖితాన్ద్రష్టుమక్షమః) పరమ అప్రియమైన ఆ వార్త ను చెప్పలేదు
కఞ్చిత్కాలమథావాత్సీత్సత్కృతో దేవవత్సుఖమ్
భ్రాతుర్జ్యేష్ఠస్య శ్రేయస్కృత్సర్వేషాం సుఖమావహన్
కొంతకాలం అక్కడివారికి ప్రీతికలిగించాలని అక్కడే ఉన్నాడు. తన అన్నగారికి శ్రేయస్సును కలిగించడానికి
అబిభ్రదర్యమా దణ్డం యథావదఘకారిషు
యావద్దధార శూద్రత్వం శాపాద్వర్షశతం యమః
యముడే విదురుడిగా వచ్చాడు. అంతవరకూ సూర్యుడే యముడిగా పాపంచేసినవారిక్ దండిచే విధి నిర్వహించాడు.
యుధిష్ఠిరో లబ్ధరాజ్యో దృష్ట్వా పౌత్రం కులన్ధరమ్
భ్రాతృభిర్లోకపాలాభైర్ముముదే పరయా శ్రియా
ధర్మరాజుకూడా తన మనుమడు పరీక్షిత్తుని చూచి ఆనందంగా ఉన్నాడు.
ఏవం గృహేషు సక్తానాం ప్రమత్తానాం తదీహయా
అత్యక్రామదవిజ్ఞాతః కాలః పరమదుస్తరః
వీరందరికీ కాలం దగ్గరపడింది అని విదురుడు తెలుసుకున్నాడు.
విదురస్తదభిప్రేత్య ధృతరాష్ట్రమభాషత
రాజన్నిర్గమ్యతాం శీఘ్రం పశ్యేదం భయమాగతమ్
దృతరాష్ట్రునితో ఇలా అన్నాడు: త్వరగా బయలుదేరి వెళ్ళండి. తప్పించుకోలేని భయంవచ్చింది.
ప్రతిక్రియా న యస్యేహ కుతశ్చిత్కర్హిచిత్ప్రభో
స ఏష భగవాన్కాలః సర్వేషాం నః సమాగతః
ప్రతీకారంలేని తప్పించుకోలేని ఆపద ఇది. అదే కాలం.
యేన చైవాభిపన్నోऽయం ప్రాణైః ప్రియతమైరపి
జనః సద్యో వియుజ్యేత కిముతాన్యైర్ధనాదిభిః
ఆ కాలం వస్తే అన్నిటికంటే ప్రియమైన ప్రాణాలే పోతాయి. అటువంటి ప్రాణాలే పోయెప్పుడు మిగతావాటి గురించి చెప్పల్సినదేముంది (కిముతాన్యైర్ధనాదిభిః)
పితృభ్రాతృసుహృత్పుత్రా హతాస్తే విగతం వయమ్
ఆత్మా చ జరయా గ్రస్తః పరగేహముపాససే
పితృభ్రాతృసుహృత్పుత్రా - వీరంతా పోయారు. నీ వయసుకూడా పొయింది. నీ శరీరానికి ముసలితనం వచ్చింది. నీకు ఇళ్ళుకూడా లేదు.
అన్ధః పురైవ వధిరో మన్దప్రజ్ఞాశ్చ సామ్ప్రతమ్
విశీర్ణదన్తో మన్దాగ్నిః సరాగః కఫముద్వహన్
అహో మహీయసీ జన్తోర్జీవితాశా యథా భవాన్
భీమాపవర్జితం పిణ్డమాదత్తే గృహపాలవత్
ప్రపంచంలో అన్నిటికంటే గొప్పది జీవితం మీద ఆశ
ఈ వయసులో కూడా భీముడు పెట్టే పిండం తింటున్నావు కుక్కలాగ (గృహపాలవత్)
అగ్నిర్నిసృష్టో దత్తశ్చ గరో దారాశ్చ దూషితాః
హృతం క్షేత్రం ధనం యేషాం తద్దత్తైరసుభిః కియత్
నీకన్నంపెట్టే వారికి నీవు చేయని అపకారం ఉందా. ఉన్నైంటికి నిప్పు పెట్టావు, విషం పెట్టావు, అవమానించావు.
వాళ్ళ రాజ్యం ధనం హరించావు. ఈ ప్రాణాలు వాళ్ళు ఇచ్చిన్వి. ఇంకెన్నాళ్ళు ఉంటావు (తద్దత్తైరసుభిః కియత్).
తస్యాపి తవ దేహోऽయం కృపణస్య జిజీవిషోః
పరైత్యనిచ్ఛతో జీర్ణో జరయా వాససీ ఇవ
తెలివిగలవాడు చిరిగిన బట్టలను తనకు తానే అవతలపారేసినట్లు తన దేహాన్ని కూడా అలాగే పారేయాలి. పైలోకాల్లో కూడా సుఖమ్రాకుండా ఈ శరీరమే చేస్తుంది (పరైత్యనిచ్ఛతో )
గతస్వార్థమిమం దేహం విరక్తో ముక్తబన్ధనః
అవిజ్ఞాతగతిర్జహ్యాత్స వై ధీర ఉదాహృతః
ఎవరిని మనం జ్ఞ్యాని అంటాం అంటే - ఈ శరీరం దేనిగురించి వచ్చిందో ఎమి చెయ్యాలో అవి అయ్యాక నువ్వే వదిలిపెడితే సుఖం ఉంటుంది. ఎవరికీ చెప్పకుండా వెళ్ళిపోవాలి (అవిజ్ఞాతగతి). అలా వెళ్ళినవాడే ధీరుడు.
యః స్వకాత్పరతో వేహ జాతనిర్వేద ఆత్మవాన్
హృది కృత్వా హరిం గేహాత్ప్రవ్రజేత్స నరోత్తమః
బుధ్ధిమంతుడైతే తనకి తానే వైరాగ్యం కలగాలి. లేదా ఇతరుల వల్ల కలగాలి.
పరమాత్మని మనసులో ఉంచుకుని బయలుదేరాలి. అతను ఉత్తముడు.
అథోదీచీం దిశం యాతు స్వైరజ్ఞాతగతిర్భవాన్
ఇతోऽర్వాక్ప్రాయశః కాలః పుంసాం గుణవికర్షణః
ఎవరికీ చెప్పకుండా ఉత్తరదిక్కుకు ప్రయాణం చెయ్యండి.
ఏవం రాజా విదురేణానుజేన ప్రజ్ఞాచక్షుర్బోధిత ఆజమీఢః
ఛిత్త్వా స్వేషు స్నేహపాశాన్ద్రఢిమ్నో నిశ్చక్రామ భ్రాతృసన్దర్శితాధ్వా
జ్ఞ్యాన నేత్రం విచ్చుకున్న విచ్చుకున్న రాజు స్నేహపాశాలను తెంచుకుని తమ్ముడు చూపిన దారిలో వెళ్ళాడు
పతిం ప్రయాన్తం సుబలస్య పుత్రీ పతివ్రతా చానుజగామ సాధ్వీ
హిమాలయం న్యస్తదణ్డప్రహర్షం మనస్వినామివ సత్సమ్ప్రహారః
భార్య కూడా వెళ్ళింది. జ్ఞ్యానులు ఎక్కడికి వెళ్ళి మోక్షం పొందుతారో అక్కడికి వెళ్ళాడు
అజాతశత్రుః కృతమైత్రో హుతాగ్నిర్విప్రాన్నత్వా తిలగోభూమిరుక్మైః
గృహం ప్రవిష్టో గురువన్దనాయ న చాపశ్యత్పితరౌ సౌబలీం చ
ధరమరాజు పొధ్ధున్నే లేచి బ్రాహ్మణులకి నమస్కరించి దృతరాష్ట్రల్ గాంధారులకి నమస్కరించడానికి వెళ్ళి వారు కనపడకపోవడంతో
తత్ర సఞ్జయమాసీనం పప్రచ్ఛోద్విగ్నమానసః
గావల్గణే క్వ నస్తాతో వృద్ధో హీనశ్చ నేత్రయోః
సంజయున్ని అడిగాడు.
అమ్బా చ హతపుత్రార్తా పితృవ్యః క్వ గతః సుహృత్
అపి మయ్యకృతప్రజ్ఞే హతబన్ధుః స భార్యయా
ఆశంసమానః శమలం గఙ్గాయాం దుఃఖితోऽపతత్
పితర్యుపరతే పాణ్డౌ సర్వాన్నః సుహృదః శిశూన్
అరక్షతాం వ్యసనతః పితృవ్యౌ క్వ గతావితః
మమ్మల్ని ప్రేమతో పెంచి పెద్దచేసారు
సూత ఉవాచ
కృపయా స్నేహవైక్లవ్యాత్సూతో విరహకర్శితః
ఆత్మేశ్వరమచక్షాణో న ప్రత్యాహాతిపీడితః
విమృజ్యాశ్రూణి పాణిభ్యాం విష్టభ్యాత్మానమాత్మనా
అజాతశత్రుం ప్రత్యూచే ప్రభోః పాదావనుస్మరన్
అతను కూడా ఏమి తెలీక మనసుని నిగ్రహించుకుని పరమాత్మ పాదలలని స్మరిస్తూ
సఞ్జయ ఉవాచ
నాహం వేద వ్యవసితం పిత్రోర్వః కులనన్దన
గాన్ధార్యా వా మహాబాహో ముషితోऽస్మి మహాత్మభిః
మీ తల్లితండ్రులు ఏమి చెయ్యలనుకున్నారో నాకు తెలీదు. వీరు నన్ను మోసం చేసారు (ముషితోऽస్మి )
అథాజగామ భగవాన్నారదః సహతుమ్బురుః
ప్రత్యుత్థాయాభివాద్యాహ సానుజోऽభ్యర్చయన్మునిమ్
అప్పుడు నారద తుంబురులు వచ్చారు
యుధిష్ఠిర ఉవాచ
నాహం వేద గతిం పిత్రోర్భగవన్క్వ గతావితః
అమ్బా వా హతపుత్రార్తా క్వ గతా చ తపస్వినీ
అప్పుడు ధర్మరాజు - మా తల్లి ఎక్కడికి వెళ్ళింది
కర్ణధార ఇవాపారే భగవాన్పారదర్శకః
అథాబభాషే భగవాన్నారదో మునిసత్తమః
ప్రవాహంలో ఉన్న నావకు చుక్కాని దారి చూపించినట్లు నాకు దారిచూపండి
నారద ఉవాచ
మా కఞ్చన శుచో రాజన్యదీశ్వరవశం జగత్
లోకాః సపాలా యస్యేమే వహన్తి బలిమీశితుః
స సంయునక్తి భూతాని స ఏవ వియునక్తి చ
బాధపడకు (మా కఞ్చన శుచో రాజన్). ప్రపంచం ఈశ్వర వశం. అన్ని లోకాలు పాలకులు పరమాత్మ ఆజ్ఞ్యను వహించాలి.
యథా గావో నసి ప్రోతాస్తన్త్యాం బద్ధాశ్చ దామభిః
వాక్తన్త్యాం నామభిర్బద్ధా వహన్తి బలిమీశితుః
ఈయనే ప్రాణులని కలుపుతాడు విడదీస్తాడు. ఎంతబాగా శక్తి ఉన్నా మదించిన ఏనుగులను తాడుతో బంధిస్తారు అలాగే మనల్ని కర్మ బంధంతో బందిస్తాడు పరమాత్మ
యథా క్రీడోపస్కరాణాం సంయోగవిగమావిహ
ఇచ్ఛయా క్రీడితుః స్యాతాం తథైవేశేచ్ఛయా నృణామ్
మనదరం పరమాత్మకు ఆటవస్తువులం.
యన్మన్యసే ధ్రువం లోకమధ్రువం వా న చోభయమ్
సర్వథా న హి శోచ్యాస్తే స్నేహాదన్యత్ర మోహజాత్
ప్రపంచం నిత్యమనుకున్నా అనిత్యమనుకున్నా దానికి సంతాపం అవసరంలేదు. మోహం వల్ల కలిగే స్నేహం తప్ప దీనికి అర్థంలేదు
తస్మాజ్జహ్యఙ్గ వైక్లవ్యమజ్ఞానకృతమాత్మనః
కథం త్వనాథాః కృపణా వర్తేరంస్తే చ మాం వినా
అజ్ఞ్యానం వల్ల వచ్చే దైన్యాన్ని శోకాన్ని విడిచిపెట్టు
కాలకర్మగుణాధీనో దేహోऽయం పాఞ్చభౌతికః
కథమన్యాంస్తు గోపాయేత్సర్పగ్రస్తో యథా పరమ్
ఈ శరీరం పాంచభౌతికం. నీ శరీరమే నీ చేతుల్లో లేదు. అది నువ్ రప్పించుకోనూలేవు. పాము కాటేసిన నీవు ఇతరులని ఎలా కాపాడతావు
అహస్తాని సహస్తానామపదాని చతుష్పదామ్
ఫల్గూని తత్ర మహతాం జీవో జీవస్య జీవనమ్
చేతులు లేని ప్రాణులు చేతులు ఉన్న ప్రాణులకి ఆహారం.
పాదములు లేని ప్రాణులు పాదములు ఉన్న ప్రాణులకి ఆహరం
ఒక జీవి ఇంకో జీవికి ఆహరం.
నాలుగు కాళ్ళ జంతువులు రెండు కాళ్ళ జంతువుకి ఆహారం. రెండుకాళ్ళ జంతువుల్లో బలీయులకి బలహీనులు ఆహారం. ప్రతీ ప్రాణీ బ్రతికేది ఇంకో దానిమీదే.
తదిదం భగవాన్రాజన్నేక ఆత్మాత్మనాం స్వదృక్
అన్తరోऽనన్తరో భాతి పశ్య తం మాయయోరుధా
స్వదృక్ - తనను తాను చూడగలది తనను తాను తెలియగలది అయినది ఆత్మ మాత్రమే
ఏ తేడాలేనిది తేడా ఉన్నట్టు, తేడా ఉన్నది లేనట్టు కనపడుతుంది. ఇదంతా పరమాత్మ మాయవల్ల.
సోऽయమద్య మహారాజ భగవాన్భూతభావనః
కాలరూపోऽవతీర్ణోऽస్యామభావాయ సురద్విషామ్
కాలరూపుడైన పరమాత్మ కృష్ణుడుగా అవతరించాడు మిగిలిన కొద్ది పనికోసం ఎదురుచూస్తున్నాడు
నిష్పాదితం దేవకృత్యమవశేషం ప్రతీక్షతే
తావద్యూయమవేక్షధ్వం భవేద్యావదిహేశ్వరః
మీరుకూడా ఈ రాజ్యం లో కృష్ణుడు ఉన్నంతవరకే ఉండండి.
ధృతరాష్ట్రః సహ భ్రాత్రా గాన్ధార్యా చ స్వభార్యయా
దక్షిణేన హిమవత ఋషీణామాశ్రమం గతః
దృతరాష్టృడు హిమవత్పర్వతం దగ్గర ఉన్నాడు
స్రోతోభిః సప్తభిర్యా వై స్వర్ధునీ సప్తధా వ్యధాత్
సప్తానాం ప్రీతయే నానా సప్తస్రోతః ప్రచక్షతే
ప్రతీ పూటా గంగాదులలో స్నానం చేస్తూ జలం భుజిస్తూ
స్నాత్వానుసవనం తస్మిన్హుత్వా చాగ్నీన్యథావిధి
అబ్భక్ష ఉపశాన్తాత్మా స ఆస్తే విగతైషణః
జితాసనో జితశ్వాసః ప్రత్యాహృతషడిన్ద్రియః
హరిభావనయా ధ్వస్తరజఃసత్త్వతమోమలః
ప్రాణాయంతో ఆసనాన్ని శ్వాసని జయించాడు త్రిగుణాలని విడిచిపెట్టాడు
విజ్ఞానాత్మని సంయోజ్య క్షేత్రజ్ఞే ప్రవిలాప్య తమ్
బ్రహ్మణ్యాత్మానమాధారే ఘటామ్బరమివామ్బరే
మనసుని బుధ్ధిలో బుధ్ధిని ఆత్మలో ఆత్మని పరమాత్మలో లీనం చేసి ఘటాకాశాన్ని ఆకాశంలో కలిపినట్లు తన ఆత్మని పరమాత్మలో కలపడానికి ప్రయత్నిస్తున్నడు
ధ్వస్తమాయాగుణోదర్కో నిరుద్ధకరణాశయః
నివర్తితాఖిలాహార ఆస్తే స్థాణురివాచలః
తస్యాన్తరాయో మైవాభూః సన్న్యస్తాఖిలకర్మణః
అన్ని ఆహారాలను ఆపుకొని స్థాణువులా ఉన్నాడు. అతనికి నీవు విఘ్నం కలిగించకు
స వా అద్యతనాద్రాజన్పరతః పఞ్చమేऽహని
కలేవరం హాస్యతి స్వం తచ్చ భస్మీభవిష్యతి
దహ్యమానేऽగ్నిభిర్దేహే పత్యుః పత్నీ సహోటజే
బహిః స్థితా పతిం సాధ్వీ తమగ్నిమను వేక్ష్యతి
ఇప్పటికి అయిదవ రోజుకి యోగంతో శరీరాన్ని విడిచిపెడతాడు కుంతితో సహా.
విదురస్తు తదాశ్చర్యం నిశామ్య కురునన్దన
హర్షశోకయుతస్తస్మాద్గన్తా తీర్థనిషేవకః
దుఖశోకాలు తొలగిన విదురుడు తరువాత తీర్థయాత్రలకి బయలుదేరతాడు
ఇత్యుక్త్వాథారుహత్స్వర్గం నారదః సహతుమ్బురుః
యుధిష్ఠిరో వచస్తస్య హృది కృత్వాజహాచ్ఛుచః
ఈ విధంగా చెప్పి నారదుడు తుంబురునితో సహా వెళ్ళిపోయాడు. యుధిష్టిరుడు శోకాన్ని మోహాన్ని విడిచిపెట్టాడు