త్రిధైవ గుణభేదతః,
ప్రోచ్యతే గుణసంఖ్యానే
యథావచ్ఛృణు తాన్యపి
గుణములను గూర్చి విచారణచేయు సాంఖ్యశాస్త్రమునందు జ్ఞానము, కర్మము, కర్త అను నివియు సత్త్వాది గుణములయొక్క భేదము ననుసరించి మూడువిధములుగనే చెప్పబడుచున్నవి. వానినిగూడ యథారీతి (శాస్త్రోక్తప్రకారము) చెప్పెదను వినుము.
******************************************************************************************* 19
సర్వభూతేషు యేనైకం
భావ మవ్యయ మీక్షతే,
అవిభక్తం విభక్తేషు
తజ్జ్ఞానం విద్ధి సాత్త్వికమ్‌.
విభజింపబడి వేరువేరుగనున్న సమస్తచరాచర ప్రాణులందును, ఒక్కటైన నాశరహితమగు ఆత్మవస్తువును (దైవము యొక్క ఉనికిని) విభజింపబడక (ఏకముగ) నున్నట్లు ఏ జ్ఞానముచేత నెరుగుచున్నాడో అట్టి జ్ఞానము సాత్త్వికమని తెలిసికొనుము.
******************************************************************************************* 20
పృథక్త్వేన తు యజ్జ్ఞానం
నానాభావాన్‌ పృథగ్విధాన్‌,
వేత్తి సర్వేషు భూతేషు
తజ్జ్ఞానం విద్ది రాజసమ్‌.
ఏ జ్ఞానమువలన మనుజుడు సమస్త ప్రాణులందును వేరు వేరు విధములుగనున్న అనేక జీవులను వేరువేరుగా నెరుగుచున్నాడో అట్టి జ్ఞానమును రాజసజ్ఞానమని తెలిసికొనుము .
******************************************************************************************* 21
యత్తు కృత్స్నవదేకస్మి
కార్యే సక్తమహైతుకమ్‌,
అతత్త్వార్థవదల్పం చ
తత్తామస ముదాహృతమ్‌.
ఏ జ్ఞానము వలన మనుజుడు ఏదేని ఒక్కపని యందు (శరీర, ప్రతిమాదులందు) సమస్తమును అదియేయని తగిలియుండునో, అందుకు తగిన హేతువు లేకుండునో, తత్త్వమును (సత్యవస్తువును) తెలియకనుండునో, అల్పమైనదిగ (అల్పఫలము గలిగినదిగ) నుండునో, అట్టి జ్ఞానము తామసజ్ఞానని చెప్పబడినది.
******************************************************************************************* 22
నియతం సజ్గరహిత
మరాగద్వేషతః కృతమ్‌,
అఫల ప్రేప్సునాకర్మ
యత్తత్సాత్త్వికముచ్యతే
శాస్త్రములచే నియమింపబడినదియు, ఫలాపేక్షగాని, ఆసక్తి (సంగము), అభిమానముగాని, రాగద్వేషములుగాని లేకుండ చేయబడునదియు సాత్వకకర్మ మనబడును.
******************************************************************************************* 23
యత్తు కామేప్సునాకర్మ
సాహంకారేణ వా పునః,
క్రియతే బహులాయాసం
తద్రాజస ముదాహృతమ్‌
ఫలాపేక్షగలవానిచేతగాని, మరియు అహంకారముతో గూడిన వానిచేగాని అధిక ప్రయాసకరమగు కర్మ మేది చేయబడుచున్నదో అది రాజసకర్మయని చెప్పబడినది.
******************************************************************************************* 24
అనుబంధం క్షయం హింసా
మనపేక్ష్య చ పౌరుషమ్‌
మోహాదారభ్యతేకర్మ
యత్తత్తామస ముచ్యతే
తాను చేయు కర్మకు మన్ముందు కలుగబోవు దుఃఖాదులను (ధానాదుల) నాశమును, (తనయొక్క, ఇతరులయొక్క శరీరాదులకుగల్గు) బాధను; తన సామర్థ్యమును ఆలోచింపక, అవివేకముతో ప్రారంభింపబడు కర్మము తామస కర్మయని చెప్పబడుచున్నది.
******************************************************************************************* 25
ముక్త సజ్గోనహంవాదీ
ధృత్యుత్సాహ సమన్వితః,
సిద్ధ్యసిద్ధ్యోర్నిర్వికారః
కర్తా సాత్త్విక ఉచ్యతే.
సంగమము (ఆసక్తిని)ఫలాపేక్షను విడిచినవాడును, 'నేనుకర్త' నను అభిమానము, అహంభావము లేనివాడును, ధైర్యముతోను, ఉత్సాహముతోను గూడియున్నవాడును, కార్యము సిద్ధించినను, సిద్ధింపకున్నను వికారమును జెందని వాడునగు కర్త సాత్త్వికకర్తయని చెప్పబడుచున్నాడు.
******************************************************************************************* 26
రాగీ కర్మఫలప్రేప్సు
ర్లుబ్ధో హింసాత్మకో శుచిః,
హర్ష శోకాన్వితః కర్తా
రాజసః పరికీర్తితః
అనురాగము (బంధ్వాదులందభిమానము) గలవాడును, కర్మఫలము నాశించువాడును, లోభియు, హింసాస్వభావము కలవాడును, శుచిత్వము లేనివాడును, (కార్యము సిద్ధించినపుడు) సంతోషముతోను, (చెడినపుడు) దుఃఖముతోను గూడియుండువాడునగు కర్త రాజసకర్తయని చెప్పబడును.
******************************************************************************************* 27